محمد بن اسماعیل برمکیبَرْمَکی، ابوعبدالله (یا ابوجعفر) محمد بن اسماعیل بن احمد بن بشیر برمکی رازی، معروف به صاحب صومعه، محدث امامی قرن سوم می‌باشد. ۱ - معرفی اجمالیمحمد بن اسماعیل برمکی، به گفته نجاشی [۱]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی ص۳۴۱.
در قم زندگی می‌کرده ولی قمی نبوده است.به ظنّ قوی از مردم ری بوده، چنانکه کَشّی، [۲]
محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی ص۳۱۲.
[۳]
محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی ص۴۴۰.
[۴]
محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی ص۴۸۹.
کلینی،ابن حَجَر عسقلانی [۶]
ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان ج۵، ص۸۲.
و دیگران از او با لقب رازی نام برده‌اند؛ بویژه اینکه ابن حجر شرح حال او را از تاریخ الرّی منتجب الدین رازی (و به تعبیر ابن حجر: ابوالحسن بن بابویه ) آورده است. این کتاب درباره شهر ری و زندگی رجال آن بوده که نسخه های آن مفقود شده است. [۷]
ر.ک: علی بن عبیدالله منتجب الدین رازی، الفهرست، مقدمه محدث اُرمَوی، ص۱۱ـ۱۶.
با وجود تحقیقات متعدد، انتساب یا عدم انتساب محمد بن اسماعیل به خاندان برامکه معلوم نشده است. دربارة تولد و وفات و هم عصریش با امامان شیعه در کتب رجال چیزی نوشته نشده، اما با توجه به راویان، از جمله محمد بن جعفر اسدی (متوفی ۳۱۲؛ نجاشی [۸]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی ص۳۷۳.
)، وی در قرن سوم می‌زیسته است. همچنین در بعضی از طرق روایی کلینی، برمکی واسطه‌ی میان سلیمان بن جعفر جعفری ـ از اصحاب امام کاظم و امام رضا علیهم السلام ـ و سهل بن زیاد آدمی ـ از اصحاب امامان نهم، دهم و یازدهم علیهم السلام ـ بوده که مؤید همین نظر است. بعلاوه، ابن حجر، [۱۰]
ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان ج۵، ص۸۲.
به نقل از منتجب الدین، او را از راویان امام جواد علیه السلام شمرده است. تستری [۱۱]
محمدتقی تستری، قاموس الرجال ج۸، ص۵۸.
نیز عدم ذکر او را در رجال و الفهرست شیخ طوسی ناشی از غفلت دانسته است.۲ - شخصیت روایینام او به صورت محمد بن اسماعیل رازی و محمد اسماعیلی برمکی رازی و گاه بدون ذکر نسبت در سلسله اسناد و طرق روایی بعضی احادیث کتب اربعه و غیر آن آمده است. کشّی به واسطه‌ی حمدویه و ابراهیم، پسران نصیر، از برمکی روایت می‌کند، و برمکی از اشخاصی چون احمدبن سلیمان، علی بن حبیب مداینی، حسن بن علی بن فضّال و عبدالعزیز بن مهتدی روایت کرده است. [۱۲]
محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی ص۳-۴.
[۱۳]
محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی ص۳۱۲.
[۱۴]
محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی ص۴۴۰.
[۱۵]
محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی ص۴۸۹.
کلینی، گاهی لفظ رازی را به دنبال نام او نیاورده، از این رو ممکن است با چند محدث دیگر به همین نام اشتباه شود. در این صورت از روی قراین ـ مانند نقل بی‌واسطه یا با‌واسطه و راویانی که در سلسله سند قرار دارند ـ می‌توان مقصود را دریافت. [۱۶]
ر.ک: ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث ج۱۵، ص۹۰.
همچنین ابن بابویه (متوفی ۳۸۱) نام او را در طریق روایی‌ش آورده که وی گاهی با سه واسطه از امام رضا علیه السلام روایت کرده است. [۱۷]
ابن بابویه، من لایحضره الفقیه ج۴، ص۱۶.
طوسی نیز در تهذیب الاحکاماز او روایت کرده است.۳ - وثاقتدانشمندان علم رجال شیعه، درباره موثق بودن یا نبودن او اختلاف دارند. نجاشی [۱۹]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی ص۳۴۱.
او را ستوده و مورد وثوق دانسته است. علامه حلّی [۲۰]
حسن بن یوسف علاّمه حلّی، رجال العلامة الحِلی ص۱۵۵.
و علامه مجلسی در وجیزه [۲۱]
عبدالله مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال ج۲، بخش۲، ص۸۱.
نیز او را مدح کرده‌اند. از متقدمان شیعه تنها حسین بن عبیدالله غضائری در الضعفا او را ضعیف دانسته است. [۲۲]
عبدالله مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال ج۲، بخش۲، ص۸۱.
رجالی‌های متأخر شیعه چون مامقانی، [۲۳]
عبدالله مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال ج۲، بخش۲، ص۸۱.
قهپائی، [۲۴]
عنایة الله قهپائی، مجمع الرجال ج۵، ص۱۵۰.
اردبیلی، [۲۵]
محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة ج۲، ص۶۸.
و خوئی، [۲۶]
ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث ج۱۵، ص۹۵.
قول نجاشی را ترجیح داده، او را موثق می‌شمارند. تعبیر تستری [۲۷]
محمدتقی تستری، قاموس الرجال ج۸، ص۵۷.
نیز گرایش او را به همین نظر افاده می‌کند. دلیل خوئی بر اثبات موثق بودن وی، نشانه نادرستی انتساب کتاب الضعفا به ابن غضائری است و بنابراین توثیق نجاشی بدون معارض می‌ماند. او براساس همین دیدگاه کنیه محمدبن اسماعیل را ابوعبداللّه دانسته، ولی تستری کنیه ابوجعفر را پذیرفته است. [۲۸]
ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث ج۱۵، ص۹۵.
[۲۹]
محمدتقی تستری، قاموس الرجال ج۸، ص۵۷.
این احتمال نیز مطرح است که ملاک ابن غضائری در جرح و تعدیل راویان، دیدگاه‌های اعتقادی، و نه موثق بودن در نقل، بوده است. ۴ - تألیفاتبه گفته‌ی نجاشی، [۳۰]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی ص ۳۴۱.
یکی از تألیفات محمدبن اسماعیل کتاب التوحید است که راوی آن محمدبن جعفر اسدی بوده است. آقابزرگ طهرانی [۳۱]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة ج۴، ص۴۸۱.
و دیگران، به استناد از نجاشی، از آن کتاب یاد کرده‌اند. این کتاب مانند بسیاری از آثار تألیفی راویان و دانشمندان شیعه، اینک در دست نیست، اما روایات آن در متونی چون الکافی، و التوحید ابن بابویه [۳۳]
فهرست اعلام، ص۵۵۷.
نقل شده است.۵ - منابع جهت مطالعه• محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. • ابن بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ( تاریخ مقدمه ۱۳۵۷ ش ). • ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، مشیخه. • ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱. • محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. • محمدتقی تستری، قاموس الرجال، تهران ۱۳۷۹ـ۱۳۹۱. • ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم. • محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. • حسن بن یوسف علاّ مه حلّی، رجال العلامة الحِلی، نجف ۱۳۸۱/۱۹۶۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲. • عنایة الله قهپائی، مجمع الرجال، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ( ۱۴۳۷ ش )، چاپ افست قم. • محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ( تلخیص ) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش. • محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. • عبدالله مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ سنگی نجف ۱۳۴۹ـ۱۳۵۲. • علی بن عبیدالله منتجب الدین رازی، الفهرست، چاپ جلال الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش. • احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. ۶ - پانویس
۷ - منبعبمانعلی دهقان، دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله برمکی، ص۱۰۴۳. |